Η πορεία προς την Ενωση με την Ελλάδα

Η Κρήτη στο πέρασμα των αιώνων γνώρισε πολλούς κατακτητές (Ρωμαίους, Αραβες, Ενετούς, Τούρκους).

Η διαρκής αντίστασταση των Κρητικών εναντίον των κατακτητών, ιδιαίτερα μετά τον 13ο αιώνα, είναι φαινόμενο μοναδικό στην ιστορία. Μόνο κατά την Ενετοκρατία (1204-1669) αριθμούνται 27 επαναστάσεις, στάσεις και κινήματα, ενώ κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας (1669-1898) 10 επαναστάσεις και κινήματα.
Ετσι διαμορφώνεται ο τύπος του κρητικού επαναστάτη που είχε τα λημέρια του στα ορεινά χωριά της Κρήτης και στις δύσβατες Κρητικές μαδάρες. Η ελληνική συνείδηση των Κρητικών ήταν διαμορφωμένη αιώνες πριν τον 19ο αιώνα, τον αιώνα των εθνικισμών και της δημιουργίας των σύγχρονων κρατών.
H νευραλγική γεωγραφική θέση της Κρήτης στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, την κατέστησε μήλο της έριδος ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις για τον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής. Η διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ το 1869, που συνδέει τη Μεσόγειο με τις Ινδίες, κατέστησε την Κρήτη πέρασμα των αποικιακών δρόμων και ακόμη περισσότερο ενδιαφέρουσα για τις Μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις. Οι Δυνάμεις αυτές, για την εξισορρόπηση των αλληλοσυγκρουομένων συμφερόντων τους, αρνούνται να ενδώσουν στις διεκδικήσεις για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, προβάλλοντας το δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Θα καταβληθεί προσπάθεια επισήμανσης των κυριοτέρων φάσεων της πορείας της Κρήτης για Ένωση με την ΕΛΛΑΔΑ, μετά το 1830.

ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1830-1869
Το “Κρητικό Ζήτημα” γεννήθηκε το 1830 με το πρωτόκολλο του Λονδίνου που άφηνε την Κρήτη έξω από τα όρια του νεοπαγούς ελληνικού κράτους. Το Κρητικό ήταν αναπόφευκτη συνάρτηση του Ανατολικού Ζητήματος (η τύχη δηλαδή των ευρωπαϊκών κτήσεων της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), που μοιραία εμπλέκονταν στο ευαίσθητο πλέγμα της διεθνούς ισορροπίας. Έκτοτε, το “Κρητικό Ζήτημα” πέρασε από εναλλασσόμενες επαναστατικές και διπλωματικές φάσεις μέχρι την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα την 1η Δεκεμβρίου 1913,
Ο Κριμαϊκός πόλεμος (1853-1856) μεταξύ Τουρκίας – Ρωσίας κατέληξε σε ήττα της δεύτερης. Σ’ αυτό συνέβαλε η συνθήκη συμμαχίας Αγγλίας και Γαλλίας με το σουλτάνο, το 1854, που είχε σημαντικές επιπτώσεις στην εξέλιξη των κρητικών πραγμάτων. Οι Αγγλογάλλοι υποχρέωσαν το σουλτάνο να εκδώσει το περίφημο Χάττι Χουμαγιούν (αυτοκρατορικό διάταγμα) στις 18/2/1856, με το οποίο παραχωρούσε σημαντικά προνόμια στους χριστιανούς υπηκόους του (ανεξιθρησκεία, προσωπική ελευθερία, εξασφάλιση της τιμής και της ιδιοκτησίας). Έχει παρατηρηθεί, ότι παρά τις βίαιες παραβιάσεις του Χάττι Χουμαγιούν από τις τουρκικές αρχές στην Κρήτη, ήταν ένα ουσιαστικό βήμα και μια αφετηρία στους αγώνες για την αναγνώριση των δικαιωμάτων. Ολόκληρη η ιστορία της Κρήτης, για σαράντα και περισσότερα χρόνια μέχρι την αναγνώριστη της αυτονομίας (1898), κινείται στην κατεύθυνση που χάραξε το Χάττι Χουμαγιούν. Οι παραβιάσεις είναι η αφορμή νέων επαναστάσεων.
Η μεγάλη κρητική επανάσταση των ετών 1866-1869, αποτελεί την κορυφαία έκφραση του πόθου των Κρητών για ελευθερία και ένωση με την Ελλάδα. Η επανάσταση αυτή, με σύνθημα “Ενωσις ή θάνατος” απέδειξε τον εθνικό χαρακτήρα του Κρητικού Ζητήματος. Με τις συγκλονιστικές εντυπώσεις που προκάλεσε το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, στις 9 Νοεμβρίου 1866, απασχόλησε σοβαρά την ευρωπαϊκή διπλωματία, ως σημαντική πτυχή του όλου Ανατολικού Ζητήματος. Ο σουλτάνος με τον “Οργανικό Νόμο” του 1868 θέλησε να δώσει πολιτική λύση στο πρόβλημα παραχωρώντας σκιώδη προνόμια (διοικητικές μεταρρυθμίσεις, φορολογικές ελαφρύνσεις και αναγνώριση ισοτιμίας των δύο γλωσσών). Παρά τις εξελίξεις αυτές, η επανάσταση δεν έσβησε. Αντίθετα, πήρε τη μορφή κλεφτοπολέμου. Από τον Οκτώβριο του 1868 ο αγώνας άρχισε να κάμπτεται, καθώς ο λαός είχε αποκάμει, εφόδια και όπλα δεν υπήρχαν και η αποστολή από την άλλη Ελλάδα ήταν προβληματική μετά τον αυστηρό αποκλεισμό των κρητικών παραλίων. Τον Ιανουάριο του 1869 τα γεγονότα πήραν ραγδαία εξέλιξη. Η ευρωπαϊκή διπλωματία είχε πια οριστικά στραφεί υπέρ της Τουρκίας. Με τις συνθήκες αυτές, η επανάσταση εξέπνευσε χωρίς να εκπληρωθεί ο πόθος των Κρητών για ελευθερία και ένωση με την Ελλάδα. Το μόνο θετικό όφελος για την Κρήτη ήταν τα σκιώδη προνόμια του Οργανικού Νόμου, που τροχοδρομούσε σε νέες βάσεις το Κρητικό Ζήτημα, καθώς αποτελούσε σταθερό σημείο αναφοράς για όλα τα επόμενα απελευθερωτικά κινήματα ως την Αυτονομία του 1898.

ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1877-1898
Ο νέος Ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1877 έδωσε την ευκαιρία για την οργάνωση νέου επαναστατικού κινήματος στην Κρήτη. Απασχολημένη η Τουρκία στον πόλεμο με τη Ρωσία, δεν μπορούσε να στείλει δυνάμεις στην Κρήτη και προτίμησε, με υπόδειξη της Αγγλίας, να καταφύγει στην πολιτική του συμβιβασμού και των υποσχέσεων.
Η Σύμβαση της Χαλέπας (Οκτώβριος 1878), αποτέλεσε το νέο πολιτικό οργανισμό της Κρήτης και ήταν η κατάληξη της νέας επανάστασης των Κρητών που χωρίς αμφιβολία ήταν ένα σημαντικό βήμα στη λύση του Κρητικού Ζητήματος, αφού δημιουργούσε καθεστώς ημιαυτόνομης επαρχίας με ιδιαίτερα προνόμια.
Κατά τη δεκαετή περίοδο, από την υπογραφή της Σύμβασης της Χαλέπας ως την επόμενη επανάσταση του 1889, η Κρήτη γνώρισε περίοδο έντονων κομματικών διαιρέσεων και φατριασμών, καθώς «μετέβαλον πάντας εις εμμανείς πολιτευτάς» κατά την έκφραση του Ελευθέριου Βενιζέλου.
Η κατάσταση αυτή κατέληξε στην άτυχη και άκαιρη επανάσταση του 1889, που έδωσε την ευκαιρία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία να ανακαλέσει το Χάρτη της Χαλέπας με φιρμάνι στις 17 Δεκεμβρίου 1889, με το πρόσχημα ότι οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί δεν απέδωσαν στην Κρήτη και χωρίς να ενημερωθούν οι Μεγάλες Δυνάμεις. Έτσι, ανακλήθηκαν όλα τα προνόμια της πολιτικής και της θρησκευτικής ελευθερίας και η Κρήτη επανήλθε στην τουρκοκρατία των περασμένων καιρών.
Ο ατυχής ελληνοτουρκικός πόλεμος (8 Απριλίου έως 8 Μαΐου 1897) ανάγκασε την Ελλάδα να ανακαλέσει τις στρατιωτικές δυνάμεις (1500 άνδρες) που είχε στείλει στην Κρήτη υπό το συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσο (υπασπιστή του βασιλιά) για να καταλάβει την Κρήτη και να κηρύξει την ένωσή της με την Ελλάδα. Το κρητικό όνειρο για την ένωση είχε διαψευσθεί για μια ακόμα φορά. Οι ηγέτες της κρητικής επανάστασης αναγκάσθηκαν να δεχθούν τη λύση της αυτονομίας που είχαν προτείνει οι Μεγάλες Δυνάμεις, την οποία απέρριπταν κατηγορηματκά πριν.
Οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν σε πρόσωπο κοινής αποδοχής. Τελικά, πρότειναν και επέβαλαν ως Ύπατο Αρμοστή Κρήτης τον πρίγκηπα Γεώργιο της Ελλάδας.
Η τελευταία πράξη του κρητικού δράματος είναι η μεγάλη σφαγή του Ηρακλείου (25 Αυγούστου 1898). Ο εξαγριωμένος τουρκικός όχλος, σε μια φοβερή και απάνθρωπη σφαγή που θύμισε τις σκληρότερες ημέρες της τουρκοκρατίας, σκότωσε εκατοντάδες άμαχους χριστιανούς, 17 Άγγλους και τον Πρόξενο της Αγγλίας. Η Αγγλία αντέδρασε αμέσως δυναμικά. Απαγχονίστηκαν 17 σημαίνοντες τουρκοκρήτες (υποκινητές και πρωαίτιοι των επεισοδίων). Ισχυρή μοίρα του αγγλικού στόλου κατέπλευσε στο λιμάνι του Ηρακλείου. Στις 2 Νοεμβρίου 1898 εγκατέλειψε οριστικά την Κρήτη και ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης. Μετά από ένα μήνα, στις 9 Δεκεμβρίου 1898, ο Υπατος Αρμοστής Γεώργιος αποβιβάστηκε στη Σούδα. Η μακραίωνη περίοδος της δουλείας είχε τελειώσει ουσιαστικά.

Α’ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΥΠΑΤΗΣ ΑΡΜΟΣΤΕΙΑΣ
Την επομένη ημέρα (10 Δεκεμβρίου 1898) αναχώρησαν από την Κρήτη οι ξένοι ναύαρχοι και αμέσως άρχισε το δυσχερές έργο της οργάνωσης της Κρητικής Πολιτείας. Το Κρητικό Σύνταγμα, αφού εγκρίθηκε από το Συμβούλιο των Πρεσβευτών των Προστάτιδων Δυνάμεων στη Ρώμη, δημοσιεύθηκε στην επίσημη Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας (16 Απριλίου 1899) και εφαρμόσθηκε αμέσως. Στις 29 Απριλίου 1899 σχηματίθηκε η πρώτη κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας, στην οποία ανέλαβε Σύμβουλος (Υπουργός) Δικαιοσύνης ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Τα πρώτα έτη της αρμοστείας του Γεωργίου «υπήρξαν έτη ευδαίμονα διά την Κρήτη υπό έποψιν δημοσίας τάξεως, διοργανώσεως και εργασίας εκπολιτιστικής». Αλλά το σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας είχε μερικά οργανικά μειονεκτήματα. Ήταν υπερβολικά συντηρητικό και παραχωρούσε στον Ηγεμόνα (Ύπατο Αρμοστή) υπερεξουσίες που μπορούσαν εύκολα να οδηγήσουν στο δεσποτισμό. Τον αρχικό ενθουσιασμό διαδέχθηκε σύντομα γενική δυσφορία, που την έκανε εντονότερη η κατάληψη των μεγάλων θέσεων και των αξιωμάτων από Αθηναίους συμβούλους του Γεωργίου και ο παραγκωνισμός την Κρητών. Δεν άργησε να φανεί και διάσταση απόψεων στο κρίσιμο και ουσιώδες ζήτημα της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα.
Ο Γεώργιος έμενε πιστός στο καθεστώς της αυτονομίας και πίστευε ότι η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα θα ωρίμαζε με συνεχείς παραστάσεις και με σχετικά υπομνήματα. Δεν άργησε, όμως, να φανεί πόσο εξωπραγματική ήταν η άποψη αυτή. Το ταξίδι που πραγματοποίησε ο πρίγκηπας στις ευρωπαϊκές αυλές, το καλοκαίρι του 1900, απέδειξε ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν απρόθυμες να ανακινήσουν το Κρητικό Ζήτημα και επέμειναν στην παγίωση του status quo της Κρητικής Πολιτείας.
Αντίθετες ήταν οι απόψεις του Ελευθέριου Βενιζέλου, που είχε ήδη αναδειχθεί σε ηγετική μορφή με ευρύτερη ακτινοβολία. Πίστευε ότι η λύση θα ήταν σταδιακή με βαθμιαίες κατακτήσεις. Πρώτη κατάκτηση θεωρούσε την απομάκρυνση των ξένων στρατευμάτων από τις κρητικές πόλεις και την αντικατάστασή τους από εντόπια πολιτοφυλακή, με Έλληνες αξιωματικούς. Η διάσταση αυτή απόψεων έφερε τη ρήξη και την απόλυση του Βενιζέλου από το αξίωμα του Συμβούλου της Δικαιοσύνης (18 Μαρτίου 1901). Η πρόοδος του χρόνου αντί να γεφυρώσει τις διιστάμενες απόψεις τις όξυνε, εξαιτίας της αδιαλλαξίας του Γεωργίου και της τακτικής του που απέβλεπε στην πολιτική εκμηδένιση του Βενιζέλου.

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΘΕΡΙΣΟΥ
Η επανάσταση του Θερίσου (10 Μαρτίου 1905) με ηγέτη τον Ελευθέριο Βενιζέλο ήταν όχι μόνο η συνέχεια αλλά και η συνέπεια των όσων προηγήθηκαν. Η επανάσταση εδραιώθηκε και επεκτάθηκε γρήγορα με την προσχώρηση ισχυρών παραγόντων και πολεμιστών. Το γεγονός αυτό καταθορύβησε τον πρίγκηπα που προχώρησε στη λήψη σπασμωδικών και αψυχολόγητων μέτρων. Έδωσε προσθεμία 36 ωρών στους επαναστάτες να καταθέσουν τα όπλα και όταν η προθεσμία αυτή παρήλθε κήρυξε το στρατιωτικό νόμο, με την έγκριση των Μεγάλων Δυνάμεων. Τα μέτρα αυτά οδηγούσαν σε εμφύλιο πόλεμο.
Η αντίθεση πέρασε αμέσως στο πεδίο της διπλωματίας και αναζητήθηκε πολιτική διευθέτηση της κρίσης. Με τη μεσολάβηση των αντιπροσώπων των Μεγάλων Δυνάμεων συστήθηκε Διεθνής Εξεταστική Επιτροπή υπό τον Εδουάρδο Λω, η οποία πήγε στην Κρήτη το Φεβρουάριο του 1906 και ήρθε σε άμεση επαφή με την επιτόπια ζωντανή πραγματικότητα. Στην έκθεση της η Επιτροπή προέβλεπε:
• Την οργάνωση Κρητικής Χωροφυλακής με εντελώς νέο σχήμα
• Την ίδρυση Κρητικής Πολιτοφυλακής με Έλληνες αξιωματικούς που θα υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους από τον ελληνικό στρατό και
• Την ανάκληση των ξένων στρατευμάτων μετά την αποκατάσταση της εσωτερικής γαλήνης στο νησί
Με νέα απόφασή τους οι Μεγάλες Δυνάμεις παραχωρούσαν στο βασιλιά των Ελλήνων Γεώργιο Α΄ το δικαίωμα να διορίζει εκείνος τον Ύπατο Αρμοστή της Κρήτης.
Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν τον Πρίγκιπα Γεώργιο να υποβάλει τελικά την παραίτησή του (12 Σεπτεμβρίου 1906) και να αναχωρήσει από την Κρήτη γεμάτος πικρία.
Νέος Ύπατος Αρμοστής Κρήτης ορίστηκε ο Αλέξανδρος Ζαϊμης, που ανέλαβε καθήκοντα στις 18 Σεπτεμβρίου 1906.

ΚΙΝΗΜΑ ΝΕΟΤΟΥΡΚΩΝ
Με το κίνημα των νεοτούρκων το 1908 δημιουργήθηκαν αποσταθεροποιητικές συνθήκες στην περιοχή. Η Βουλγαρία κήρυξε την ανεξαρτησία της στις 22 Σεπτεμβρίου 1908 και την επόμενη μέρα η Αυστρία κήρυξε την προσάρτηση της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Στις 24 Σεπτεμβρίου οργανώθηκε παλλαϊκό συλλαλητήριο στα Χανιά, με πρωτοβουλία των Κρητών πολιτικών αρχηγών και με ψήφισμα κήρυξε την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η Κρητική Βουλή, με τη σειρά της, επικύρωσε το ψήφισμα και προχώρησε στην κατάργηση της Αρμοστείας.
Η ελληνική κυβέρνηση Θεοτόκη, για να αποφύγει τις αντιδράσεις της Τουρκίας και τις διεθνείς περιπλοκές, αντέδρασε με διστακτικότητα και έτσι η Ένωση αναβαλλόταν και πάλι. Μετά την αποχώρηση των τελευταίων ξένων στρατευμάτων, τον Ιούλιο του 1909, οι Κρήτες ύψωσαν την ελληνική σημαία στην είσοδο της Σούδας. Η έντονη αντίδραση της Πύλης οδήγησε στην υποστολή της σημαίας από άγημα των Μεγάλων Δυνάμεων στις 18/8/1909.

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΓΟΥΔη 1909 – ΑΝΟΔΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ
Το ελληνικό κράτος διερχόταν περίοδο βαθιάς κρίσης. Οι εθνικές διεκδικήσεις τόσο στη Μακεδονία όσο και στην Κρήτη είχαν καταλήξει σε αδιέξοδο. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες έγινε το κίνημα στο Γουδή στις 14/15 Αυγούστου 1909 από το Στρατιωτικό Σύνδεσμο, που είχε ευρύτατη λαϊκή απήχηση. Κάλεσε τον Ελευθέριο Βενιζέλο στην Αθήνα προκειμένου να αναλάβει τη διακυβέρνηση της Ελλάδας. Ο τελευταίος έφθασε στην Αθήνα στις 28 Δεκεμβρίου 1909 και πρότεινε την πολιτική λύση της κρίσης (αντικατάσταση της κυβέρνησης Μαυρομιχάλη, διάλυση του Στρατιωτικού Συνδέσμου και διενέργεια εκλογών για την σύγκληση Αναθεωρητικής Συνέλευσης). Μετά από σχετικές διαδικασίες, έγιναν εκλογές στις 25 Νοεμβρίου 1910. Ο Βενιζέλος κέρδισε 307 από τις 362 έδρες που του εξασφάλιζαν κοινοβουλευτική σταθερότητα για να προχωρήσει στην αναθεώρηση του Συντάγματος και την υλοποίηση του μεταρρυθμιστικού έργου που είχε εξαγγείλει.

ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ
Οταν ανέλαβε την εξουσία ο Βενιζέλος, η Οθωμανική Αυτοκρατορία διερχόταν μια περίοδο εξαιρετικής ρευστότητας. Ήταν εμφανές ότι θα διαλυόταν υπό την πίεση των συγκρουομένων ευρωπαϊκών συμφερόντων και των βαλκανικών και άλλων εθνικισμών, παρά τις προσπάθειες των Μεγάλων Δυνάμεων για διατήρησή της. Πρωταρχικός στόχος της ελληνικής πολιτικής ήταν η λήψη των απαραίτητων μέτρων ώστε η επικείμενη διάλυση να γίνει υπό τους ευνοϊκότερους όρους για την Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτό εντασσόταν η στρατιωτική προετοιμασία της χώρας και η συνεννόηση με τα άλλα χριστιανικά βαλκανικά κράτη και κατά πρώτο λόγο με τη Βουλγαρία. Προϋπόθεση για την επιτυχία αυτού του σχεδίου ήταν η διατήρηση καλών σχέσεων με την Πύλη μέχρι την ολοκλήρωση της προετοιμασίας. Επομένως, η οριστική λύση του Κρητικού Ζητήματος θα αναβαλόταν μέχρι τη γενικευμένη αναμέτρηση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Καίριας πολιτικής σημασίας για την επιτυχή κατάληξη των διαπραγματεύσεων με τη Βουλγαρία, ήταν η απόφαση του Βενιζέλου να μην επιδιώξει να περιληφθεί στη συνθήκη ο καθορισμός της εδαφικής διανομής σε περίπτωση νικηφόρου πολέμου με την Τουρκία. Η συμφωνία υπογράφηκε στη Σόφια στις 16 Μαΐου 1912. Επίσης, η διατήρηση άριστων σχέσεων με την Τουρκία. Στο πλαίσιο της πολιτικής αυτής εντάσσεται η βίαιη παρεμπόδιση της εισόδου των Κρητών βουλευτών στην ελληνική Βουλή στις 18 Μαϊου 1912, που απέτρεψε την πρόωρη εμπλοκή της Ελλάδας σε πόλεμο με την Τουρκία.

Α’ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ-ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Στις 25 Σεπτεμβρίου 1912 το Μαυροβούνιο κήρυξε τον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Την 1η Οκτωβρίου 1912 η ελληνική Βουλή υποδέχθηκε τους Κρήτες βουλευτές, κατά την εναρκτήρια συνεδρίασή της, με εκδηλώσεις πρωτοφανούς ενθουσιασμού. Στις 4 Οκτωβρίου η Πύλη κήρυξε τον πόλεμο κατά της Βουλγαρίας και της Σερβίας και την επομένη εισήλθε στον πόλεμο, στο πλευρό των Συμμάχων, και η Ελλάδα.
Στις 11/10/1912 υπογράφεται Βασιλικό Διάταγμα, με το οποίο ο Στέφανος Δραγούμης διορίζεται Γενικός Διοικητής Κρήτης. Με την πράξη αυτή η Κρήτη έγινε de facto τμήμα του ελληνικού κράτους.
Στις 17 Μαΐου 1913 υπογράφηκε η Συνθήκη του Λονδίνου. Με το άρθρο 4 ο Σουλτάνος παραιτούνταν από κάθε δικαίωμα επικυριαρχίας στην Κρήτη. Με την πράξη αυτή η Κρήτη έγινε και de jure τμήμα του ελληνικού κράτους.
Την Κυριακή 1 Δεκεμβρίου 1913 ο βασιλιάς Κων/νος και ο πρωθυπουργός Βενιζέλος φθάνουν στα Χανιά και υψώνουν την ελληνική σημαία στο φρούριο Φιρκά στο λιμάνι των Χανίων.
Με τη συμβολική αυτή πράξη επισημοποιήθηκε η Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Στο ίδιο αυτό σημείο, όπου άλλοτε υψωνόταν η τουρκική σημαία, στήθηκε μαρμάρινη επιγραφή που έγραφε:

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΕΝ ΚΡΗΤΗ 1669-1913 ΗΤΟΙ 267 ΕΤΗ, 7 ΜΗΝΕΣ, 7 ΗΜΕΡΕΣ ΕΤΗ ΑΓΩΝΙΑΣ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Ελένη Γαρδίκα-Κατσιαδάκη, «Η ιστορική πορεία του νεώτερου ελληνισμού (από το 1898 ως το 1913)», Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ, τόμος 54-ΕΛΛΑΔΑ
• Θεοχάρη Δετοράκη, «Η ιστορία της Κρήτης», Εκδόσεις ΜΥΣΤΙΣ, Ηράκλειο Κρήτης 1990
• Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, «Η ελληνική εξωτερική πολιτική από τις αρχές του 20ου αιώνα ως το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο», Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1983
• 1913-2013 100 χρόνια μετά, Η Ένωση της Κρήτης με την ΕΛΛΑΔΑ, Εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, Ειδική Έκδοση, Δεκέμβριος 2013
• ΚΡΗΤΗ-ΕΛΛΑΔΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΕΝΩΣΗ, Χανιώτικα Νέα, Ειδική Έκδοση, Δεκέμβριος 2013
• Αγγελική Φραϊδάκη-Μαρακάκη, «Η πορεία προς την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα», Εφημερίδα Νέοι Ορίζοντες 18 και 25/12/2013

Read more: http://www.haniotika-nea.gr/